Gaur gure «Zarrak» 96 urte handi betetxuz ta hori ospatzeko kuadrillatxu batu gaz berai egun hau gozua etxeko. Guk beti esan ixan dou gazte-zarrak dazela eta zar-gaztik, bera azkan honetaku dela baieztatzen dou. Beti bixarko egune programaten, datorren urtin hau eta besti eingou, gauzak hobetzeko (gaur be planukin baja gazku).
Zemat mille raziñoi Marmitxako eitxun ezingo genduke konta. Altxor handi baten latxeik gordetetxu botatzen dotzan, atun, patata, kipula… Kantidadik. Gorputzak laguntzen dotzan bittartin, Plazagañeko marmitxakun ekipu zuzentzen jarraitxuko dabela siñatu ban aspaldixan, ta berbi beteten da.
Arrantzali lanbidez (makiñetan), jubila ondoren, udaleko zinegotzixe, kartzeli be ezagutu ban urte pare baten, koziñero mayorra urte askun Plazagañin, Txokuko lan taldeko partaidi… Bertolt Brechten esaldixe berai espreski eindaku dala pentsatzen dou,…. Ta badaz bixi guztin borrokatzen dabenak, horrek diz ezinbestekuk. Matxe zatxua Zarra!
Urtik aurrea duz bañe memoixi hor geatzen da. 29 urte pasa badiz be eztou ahazten zelan jun ziñan gure artetik. 1995 otsailan 9 zan eta Sanjuan txurru aldin Amnistiko ekitaldi baten deixe etxen euazen bi lagun identifikatu nahixan ebizen ertzain kotxe patrulla bateko kidik, hori ikusiaz beste herrittar talde bateaz esku bat botatea jun zin bi gaztiai eta hor hasi zan dana, saka, ten, porrak kanpoa, tentsiñoi, kargi…. horren ondorixoz bixotzekuk emon ta hil zan Imanol.
Beran azkanengokotako berbak honek ixan zin: «Nire seniden bat hor eongo balitxake gustatuko lestake jendik laguntzi. Horretxeatxik na neu be hamentxe laguntzen!»
Jaione Barrenetxea Larrañaga junde gure artetik 91 urte eukazela. Kastako emakumi, 31 urteaz alargun gelditxu zan, bi alaban ama zala. Bixitxi aurrea atateko, deskargak eta Orlando kontserberan eiban lana. Oso emakume aktibisti ixan zan bixitxa osun. Garai baten Herri Batasunako herriko mahaiko partaidi, Preso ta iheslaxan mobilizaziñoitxan beti hantxe(hurre hurretik bixi ixan zitxuzen espetxe politikin ondorixo ankerrak). Horrez gain, ixilpeko beste hainbat mobidatan ibilitxaku. Zubi-zahar herri ikastolan eta Kresala kultur elkartin be partaide aktibu.
Turrune etxen douenon partez besarkadaik estuena etxekuai. Beti eukikou gogun.
JHISA 1980ko otsaillan 2 xan (on dala 44 urte) hildde agertu zan mendiko bide bazter baten bederatzi tiroaz (lau burun eta bost gorputzin). 22urte besteik ez eukan.
Militante ezkertiar eta abertzali. EIAko kide, eta herrixaz konprometiute.
Batallon Vasco Españolek hartu ban beran gain herixotza hau, eta egun bardiñin, Yolanda Gonzalez gazte komunista Deustutarra Madrilen hil ben hiltzaile bardiñak.
Urte barrixaz batea jun gazku GERARDO GARRAMIOLA AGIRRETXEA 81 urte eukazela. Ogibidez arrantzali eta beran pasiñoi DANTZI. Herriko neska mutil askorek euki dou irakasle lez KRESALA DANTZA TALDIn. Beran ahotik ezautu gendun: Banakuk, kabriolak, zortzikuk, kaxarranki, arin ariñe, ezpatadantzi, fandangu, agurre…dantzak eta berbak. Bixotz handiku bañe jenixodune dantzan erakusteko, dantzako pausuk hobetzeko nekaeziñe. Gazte gaztetatik sartu gakon hainkak mobiuteko ezinegona. Zemat atako banda dantzatu daben ezingo genduke konta, eta andriaz (BEGOÑAz) dantza soltin zemat bidar ikusi douen be ezinkontauk ixango litxake, Lagun artin primerako abeslaxe be ixan da GERARDO (Euskal kantak matxe zitxun bereziki). Bagenkixen makal ebillela, kalin behin baño gexauatan topa ixan dou bañe irrifarri ez dau sekule galdu.
TURRUNE etxen douenon partez gure dolumiñak etxekuai eta lagunai. Ez zatxuau errez ahaztuko GERARDO!
GERARDO agurtzeko, zapatun tanatoxun 11:00 tatik 13:00 ak arte. Eta enterru astelehenin Andra Mari elixan arratsaldeko 7 retan.
Irailak 17 xan laga giñuzen DOMEKA LARRINAGA AZPIAZU «ANPOLAI»k. On azkan agurre etxeko ordu alla da eta berak hain matxe ban leku aukeratu dabe lagun eta etxekuk, Madalenan goxeko 11:30 tan. Bera gustoa eongo litxake eta berak esaten ban morun, «Gure aldekuk etorritxe ni poz-pozik». DOMEKAK merezi ban.
Datozen belaunaldixai FRANen bixitxin ingurun jakin nahixe biztuti de artikulu honen helburu.
Wikipediak argitu dabena FRANeatxik:
Francisco Aldarondo Badiola, (Ondarroa, Bizkaia, 1949koirailaren 7a – Izaskun, Gipuzkoa, 1979kourriaren 17a) ETA eta Komando Autonomoak erakunde armatuetako kidea izan zen. 1977ko Amnistia dekretuaren ostean kalera irten zen azken euskal preso politikoa izan zen. 1979ko urriaren 17an Guardia Zibilak Izaskungo baserri batean inguratu eta tiroka hil zuten.
Ondarroan jaioa, hiru seme-alabetako bigarrena izan zen Fran Aldarondo. Lorentzo Aldarondo eta Lorea Badiolaren semea. Aita arrantzalea, ama arrain saltzailea ofizioz. Itxasoari lotutako familia batean hazitakoa zen Fran.
1951ako martxoaren 14ean, artean berak bi urte zituela, aitak ezbehar bat izan zuen itsasoan beharrean ari zela San Candido baxurako arrainontzian. Itsasoak eraman zuen. Eta haren amak, Loreak, hirugarrenaren esperoan egonik, egoerari aurre egin behar izan zion arrain saltzaile, Ondarroan arrantzatutako arraina Markinako kaleetan salduz. Itsasoan galdutako arrantzale baten seme izanda Sanlucar de Barramedako Itsasoko Umezurtz eskolan izan zuen aterpe haurtzaroan. Ondoren, Madrilen Josulagunen ikastetxe batean egin zituen ikasketak eta azkenik, “Maisutza industriala” ikasi zuen Arrasaten. Gustuko zituen futbola eta mendia. Aurrera futbol elkartean aritu zen eta baita mendi irteera askotan parte hartu ere. Hemeretzi urte zituela hasi zen lanean, kaian eta, geroago, Markinako Esperanza y Cia arma lantegian arituko zen, tornoan.
Sasoi hartako egoera puri-purian bizi izan zuen Franek. Frankismo garaia bizi izan zuen Ondarroa bezalako herri bizi batean. Berehala lotu zen borrokara. Mendi irteerak, futbola, euskalduntasunaren berpizkunde garaia… kontzientzia politiko eta herritarra hartzen joan zen bere lagunekin batera.
Ezagutzen zutenek, ETA erakundean 1972an sartu zela diote. Geroago, 1974ko zatiketaren ondoren, ETA(pm)-ra lerrotzea erabaki zuen. Guardia Zibila Fran atxilotzen saiatu zen 1975eko apirilaren 25ean. Haren etxera jo zuten baina Franek etxeko leihotik ihes egin zuen. Ipar Euskal Herrian ihesean zela sumatuko zituen gerora zuzendaritzaren eta Berezienartean izango zen barne liskarrak.
1977ko martxoan, ETA(pm)ren zuzendaritza Espainiako Gobernuarekin negoziatzen ari zen bitartean, Guardia Zibilak automobil bat gelditu zuen Itsason (Gipuzkoa) jarritako kontrol batean. Autoan hiru bidaiari zihoazen Sebas Goikoetxea (Ibarrakoa), Nikolas Mendizabal Zaharra (Zaldibikoa) eta Fran bera. Lehen bi kideak tiroketan erail zituzten eta, Aldarondo, arin zaurituta atxilo hartu zuten[1].
“1977ko martxoaren 8an atxilotu ninduten Itxason. Tiroka jardunean zauritua izan nintzen balaz. Bala batek ukitu txiki bat egin zida bizkarrean eta beste batek ezkerreko oina zulatu zidan behatz txikiaren gaineko aldetik sartuz eta orpotik ateraz”
Martuteneko espetxera eramango zuten ondoren baina, horren aurretik, tortura bizi izan zuen sei egunez. “Inoiz, sekula, ez nuen pentsatu ere izan halako egoera eta sentsazio ikaragarririk izan eta gerta zitekeenik”.
Egun horietan zehar bizitako testigantza ikaragarriak jasoak daude:
“Uniformedunak batzuk, paisanoak besteak, nonahitik kolpeak jaurtikiz gorputz osora (…) nire oroimenean erdi erotua, txoratua bezala ikusten nintzen (…) Tortura honek ez du neurririk, pasa ezik ezin esan, ezin pentsa, hango larri une beltzaren salbajismoa”.
Martuteneko kartzelan preso egon zen garaian buru belarri aritu zen preso sozialei laguntzen, garai hartan, COPEL koordinadoran antolatuak zirela. Franek eskakizunetan inplikatu eta elkartearekin bat egin zuen. Besteren artean, protesta batean, koilaratxo batzuk irentsi zituen, hil artean barruan izan zituenak. Babes ekimen honen ondorioz 26 egun ezarri zizkioten espetxeko zigor ziegan.
Espetxetik irten zenean ETA eta COPELen pegatina bana zeramatzan paparrean. Bertan egin zituen adierazpenetan argi ikus daiteke bere jarrera: “Ez du axola azpen preso politikoa izatea. Oraindik preso sozialak falta dira, marjinatuak; lanerako amnistia eta erbesteratuak itzul daitezen segurtasuna ere falta dira. Batzordeetan lanean jarraituko dut, baita COPEL laguntza batzordean ere amnistia osoa, askatasun osoa, Euskal Herriaren independentzia eta sozialismoa lortu arte”[2].
1977ko sasi amnistiaren azken preso politikoa izan zen Fran. Urte bereko azaroaren 13ko Egin egunkariko izenburuetara ekarri zituzten horrela bere amaren hitzak “La amnistía que no llega ¿Por qué no liberan a Fran Aldarondo?”
1977ko martxoaren 11n atera zuten amnistia dekretuak urte hori baino lehenagoko auziei soilik eragiten zieten. Eta beraz, espetxean ziren euskal preso politikoak kalera ateratzen hasita, Fran Aldarondo azken preso politikoa izan zen garai batez.
Eta ekimenak ere, anitzak izan ziren: sinadura bilketak, 2.000 herritarrek parte hartzen zituzten asanbladak, manifestazioak, itxialdiak… Greba orokorra deitu zen Ondarroan Azaroaren 26rako eta bai bete ere. Herri osoa geratu zen. Lantegi, denda eta taberna guztiak itxi ziren.
Alamedan atatako argazkixe da azpixan ikusiko dozuena (1977)
1977xan ein zan manifestaziñoiko irudixe da azpiku (amak daru FRANen argazkixe)
EGIN egunkariko orrrixe da azpixan ikusiko dozuena (1977-11-26)
FRANen aldeko manifestaziñoi eiben LONDRESen 1977xan, tartin hainbat herrittar.
Zahar ta gazte, FRAN ETXERATZIN ALDE
Ta halako baten FRAN askatu ben
Azkenik abenduaren 9an kaleratu zuten[3]. Ondarroan harrera jendetsua egin zioten: milaka lagun bildu ziren Aldanondori ongi etorria egiteko.[4].
“Neguaren atariari dagokion eguraldi ilun eta itsusia, euria ere bai tarteka. Kopetilun eta lainotsu itsasoa, kaioak lehorrean, patxadatsu batzuk hondartzan, zelatari besteak elizako gailurrean, ibaian gora eta behera hegan.
– Itsaso txarra… denboralea gaur arrantzaleentzat- diozku arrantzale zahar eta goiztiarrak.
Lehorrean gauden ondarrutarrontzat ordea, egun distiratsu eta gogoangarria gaurkoa.
Eguerdiko ordu batean, jendez gainezka agertzen zaigu Arrigorriko bihurgunea. Herritar eta kanpotar, adin guztietako jendea, umeak gurasoen lepo gainean, txistulari, dantzari eta musika joleak… denak nahasiak. Denak adi. Alaitsu eta urduri.” Idatzita utzi du Imanol Orumezagak egun hartako testigantza.
“Fran herriratu zaigu!” Gipuzkoatik sartu zen Aldarondo herrira, turrun hotsak entzuten ziren artean herri osoan. Kresala Kultur elkarteko dantzariak aurretik bidea irekitzen, Jo ta Apurtu kuadrila atzetik alaitzen, eta bera erdian, irribartsu bezain lotsati, 2CV baten gainean etxekoez inguratua. Leiho eta balkoietan ikurrinak, ongi etorri mezuez eta mezu politikoz betetako oihalak nonahi: Fran herria zurekin, borrokalariak zuen zain gaude, denok bat herri baten alde, exiliatuak etxera amnistia orokorra, mugaren bi aldetan dugu aberria, zu eta gu Herriaren alde…
Herri osoak txalo, oihu eta abesti artean hartu zuen Aldarondo. Eta herria osorik zeharkatu zuen kalejirak. Une hunkigarri asko bizi izan ziren. Horietatik bat izan zen Kanttoipe kalean gertatutakoa. Autoa gerarazi eta bertan zen etxe batera sartu zen. Miren Arantzamendi Mugartegiren bizilekua. 63 urteko emakumea ohean aurkitzen zen, egun batzuk lehenago Franen askatasunaren alde Donostian egindako manifestazioan poliziak emandako gomazko pilotakada baten ondorioz. Hari besarkada bat ematea izan zen Aldarondoren nahia. Herriaren aurrera heldu zen jada jendez lepo zegoen enparantzara. Omenaldia egin zioten herritarrek.
Amnistiaren Aldeko herri batzarreko partaide batek hitz hauek jarri zituen zorrotz “Amnistia ez da osoa oraindik. Azkena irten da, baina nork bermatzen du gaur edo bihar bertan preso gehiago egongo ez direna?”. Jakin gabe, hurrengo egunean bertan, beste herritar bat atxilotuko zutela. Gaizka. Megafoniatik Gora ETA esateagatik. Libre utzi bazuten ere, gutxira ikusiko ziren berriz espetxean betetzen hasten [5].
Aldanondok omenaldia eskertu ondoren gogoan izan zituen Sebas Goikoetxea eta Nikolas Mendizabal Zaharra, iheslariak, preso sozialak eta borrokan hildako guztiak. Minutu bateko isilunea egin zuten hauen oroimenez, eta Eusko Gudariak abestu zuten.
“Umetxo, ba al dakizu esku hori norena den? Euskadiren eskua duzu, zu handitzen zarenerako hobea eta librea izan nahi duen euskadiren eskua. Eta hik Fran, ba al dakik eskutxo hori norena den? Etorkizunaren eskua duk. Umetxo baten etorkizunak diktadura osoa merezi du” Egin egunkarian argitaratua.
Harrera egunean, herriko kaleetan barrena eta, herritarren txalo artean, errealitateaz jakitun zen Aldarondo. Bere gertukoek adierazia bezala, giroa bero, burua hotz. Jakin bazekien orduko herriratze hori Euskal Herriaren, eta modu berezian bere herriaren, lorpen bat izan zela. Frankismo osteko lorpen horiek (ikurrinaren legeztatzea, alderdien erdi legeztatzeak, askatasun haize horiek…) onartuta ere, egiteko asko zegoenaren ustea zuen.
Martuteneko espetxean zela, Azkoitiko Frantzisko Xabier Larrañaga Peru preso politikoarekin harreman handia egin zuen eta, 1978 aldera elkarrekin sartu ziren Komando Autonomo Antikapitalistetan.
Guardia Zibilen tiroek hil zuten Aldarondo, 1979ko urriaren 17an, 30 urte zituelarik. Tolosatik hurbil aurkitu zuten haren gorpua, Izaskun auzuneko Maita Goikoa baserriaren inguruan.
Guardia Zibilaren 522. komandantziak emandako agiri baten arabera, Aldarondo «ihes egiten saiatu zen leiho batetik ateraz, eta granada bat jaurti zuen, taldeko agente batzuk baserria miatzen ari zirela irrati-igorle ezkutu baten bila».
Lekukoen bertsioa, aldiz, erabat ezberdina zen: «Hamabi eta erdiak aldera tiroketa handi bat entzun genuen, eta goialdetik gorpu bat amiltzen ikusi. Baserritik hurbileko belaze batean gelditu zen, artean bizirik. Behean gelditutako guardia zibil batek, hurbildu, eta tiro egin zion berriro». .[6][7]
Fran Aldanondoren gorpuak hamabost bala zulo zituen, gehientsuenak bizkarraldean. [8][9]. Nortasun Agiria aldean eduki arren Gobernuak ez zuen haren nortasuna adierazi, Egin egunkariak publiko egin zuen arte.
Lagunak idatzitzen olerkixe
Urtez urte gogoratu ixan dou gure herrittarra, han eta hemen
ASIER BADIOLA LASARTE gutzako INDIXUn egune da gaur ta TURRUNE etxen douen lagun guztion partez ZOIXONAK bixaltzen dotzuau kartzela barrurarte!. Gaur 43 urte handi beteten dotxu ASIERek, gazte erun ben etxetik eta heldu eingo dau buelta. Baikorrak gaz presun gaixaz, berandu baño ariñau herrixan ikusiko douela ez dakauelako dudaik. Aurten kidin artin ospatuko dau egune Martuteneko kartzelan (tartin Aitzoleaz), ia hurrengun etxin eta etxekukin ixaten dan. DANAK ETXIN IKUSI ARTE, JO TA KE!
*INDIXUn gaur eguneko «helbidi» hau de: ASIER BADIOLA LASARTE, C.P. San Sebastian Paseo Martutetene, 1, 20014 Donostia (Gipuzkoa). Anima ta idatzi herriko kontuk kontaten, ziur eskertukotzule.
Ixenez DOMEKA LARRINAGA AZPIAZU ezizenez ANPOLAI, gaur 87 urteaz agur esazku. Zeñek eztau ikusi Alde Zaharretik DOMEKA, ziarru ahuan ta jertsin pegatiniaz? PRESO ta IHESLAXAN aldeko pegatinakin, guk ez dakiau nundik ataten zitxun bañe bai ala bai beti eukan bat soñin. Guk ezagutu gendunin Eusko Alkartasunako bazkidi zan (dakauzen artxibutan halan agertzen da) hortik aurrea bera Herri Batasunaku eizanela kontatu ixan dosku. Plazagañeko Marmitxaku eintzallin lantaldeku, beran biharra, patatak txikitxi zan, eta halan jarraitxu ban osasun arazuk alla arte. Zemat mille kilo patata pasa ete diz beran eskutatik geuk be ez dakiau. Ez zan argazkixetan urteteku, asko kosta gazku topati bañe aspaldiko bat billatu dou.
Arduradunak beharrezkuk ixaten diz bañe holako jentiaz ezta iñor kapaz guri aurre etxeko, Betirarte LAGUN!
ALEJANDRO FERNANDEZ SOLIÑO zan beran ixena bañe gutzako JANO zan. GALIZA aldetik etorri zan gure herrire eta sustrai senduk bota zitxun ITZIARen laguntziaz. Rekadisti ogibidez urtitan (Ondarru-Bilbo) eta zapata konpontzalli amaieran. Galiziar diasporako Casa Galiciako lehendakaxe urtitan, Athleticeko zale amorratu (ondiokan gogoratzen gaz, Andik-Onan bera ta Miren Akerra telebista aurrin taldi animaten) ziarru beti ahuan.
JANO etorri ta gitxire bat eiban herri kontzientzixiaz, baekixen noa etorri zan eta inplikaziñoi osu hartu ban gure herrixaz, lau seme-alabak herri ikastola bideratu zitxun sasoi hartan (euskeri eta euskal kulturi oiñarri artute). Politika aldetik be segixan lerrokatu zan Ezker Abertzalin, beti euan prest esko bat botateko, hauteskunde zerrendetan junaz edo babesa emoten ( HERRI BATASUNA ixan EUSKAL HERRITARROK edo EAE-ANV edo HERRIARENTZAT edo EH BILDU), ta hori erakutsitzan beran ondorenguai. Gaur normala dana, sasoi hartan berezixe zan. Zeñek pentsako ban ordun FERNANDEZ bat JARRAIko (gazte erakundi) sorreran egongo zanik adibidez?
TURRUNE etxen douenok (nagusixak) ondo ezautu zatxuau, Alamedako jarrilekun faltan botakozatxuau, etxeko balkoin hutsuni igarriko dou… gu, zeure irrifarriaz gelditxuko gaz, beti baikor. Mille esker LAGUN!
Turrune! 