1975. urteko Maxatzan 23tik 24re bitxarteko goxaldin institutuko ikasle talde bat kurtso bukaerako afatxatik 34re ixuzela, Guardia Zibilan koartel paretik pasaten zin bitxartin, txakur batek Koldo Arriolai koartelea sartzeko aginddu emotzan. Koartel madarikatu horreta sartu eta segundu gitxire entzun zan 19 urteaz Koldoi bixitxi kendutzan tirun soinu. Plastikozko poltsa baten sartu eta zamarran kamioin altza eben Koldo kanposanture. Familixiai ixe argirik esan ez eta handik ordu batzuta lortuben euran semin gorputze etxea eruti…
Hilketa hau inpune gelditzeko ahaleginak hasiera hasieratik ixan zin nabarmenak. Koldon ama Zelestina beran lagun bateaz koartelea jun zanin Hidalgo kapitxanak baieztatu eutsen Koldon hilketi eta Imanol Oruemazagak 2000. urtin batutako testigantzetan Koldon ama koartelea lagundu banak hauxe diño: «Cuando pedimos mas precisiones, se nos dijo que iba cantando en voz muy alta y que al llamarle atencion había respondido groseramente. Despues de entrar, según la versión policial, Arriola habría empujado al guardia civil y como consecuencia del empujón el arma habría disparado. Solo había sido un tiro, pero le había matado al chico instántaneamente.» Hauxe ixan zan bertsiñoi ofizialan eta guzurran hasieri.
Gure betebeharra dou, bertsiñoi ofizialak ezkutun eta inpune mantendu nahi ixan daben histoixin zati honek lantzi eta egixe azalea ekarti. Estatun eta inddar polizialan gehigikerixan ingurun geure memoixi ez badou lantzen, beste batzuk eurana inposatuko dosku!
Gasteizko 5 langilen hilketan urteurrena pasata LAB sindikatuk eta ERNAI gazte antolakundik hitzaldixe antolatu dabe zapatu honetan (Martxoak 16) 12:00etan ALAI tabernan.
Julen Diaz de Argote eukiko dou geuaz, HERRI M3MORIA taldeko partaidi.
Batzuk oztopatu nahi daben herri memoixa kolektibu eraikitxen jarraitxuko dou!
Urtero lez, Ondarruko LAB sindikatuk eta ERNAI gazte antolakundik 1976ko Martxoak 3an Gasteizen polezixik eraildako langilik omentzeko ekitaldixe antolatu dabe. Gaur (Martxoak 3) 13:00etan Monolitun.
Garai horretan burrukatu eben eta langile klasin alde lortutako guzti aitortu eta amesten douen Euskal Herri sozialista, feminista eta euskaldune eraikitxen jarraitzeko langile guztion batasune aldarrikatuko da.
Ekitaldixaz gain, Martxoak 16an “Martxoak 3” elkarteko kide batek hitzaldixe eskeiniko dau ALAI tabernan.
*Hitzaldixan inguruko informaziñoi gexa aurreraua argitaratuko dou.
Urtik aurrea duz bañe memoixi hor geatzen da. 29 urte pasa badiz be eztou ahazten zelan jun ziñan gure artetik. 1995 otsailan 9 zan eta Sanjuan txurru aldin Amnistiko ekitaldi baten deixe etxen euazen bi lagun identifikatu nahixan ebizen ertzain kotxe patrulla bateko kidik, hori ikusiaz beste herrittar talde bateaz esku bat botatea jun zin bi gaztiai eta hor hasi zan dana, saka, ten, porrak kanpoa, tentsiñoi, kargi…. horren ondorixoz bixotzekuk emon ta hil zan Imanol.
Beran azkanengokotako berbak honek ixan zin: «Nire seniden bat hor eongo balitxake gustatuko lestake jendik laguntzi. Horretxeatxik na neu be hamentxe laguntzen!»
Datozen belaunaldixai FRANen bixitxin ingurun jakin nahixe biztuti de artikulu honen helburu.
Wikipediak argitu dabena FRANeatxik:
Francisco Aldarondo Badiola, (Ondarroa, Bizkaia, 1949koirailaren 7a – Izaskun, Gipuzkoa, 1979kourriaren 17a) ETA eta Komando Autonomoak erakunde armatuetako kidea izan zen. 1977ko Amnistia dekretuaren ostean kalera irten zen azken euskal preso politikoa izan zen. 1979ko urriaren 17an Guardia Zibilak Izaskungo baserri batean inguratu eta tiroka hil zuten.
Ondarroan jaioa, hiru seme-alabetako bigarrena izan zen Fran Aldarondo. Lorentzo Aldarondo eta Lorea Badiolaren semea. Aita arrantzalea, ama arrain saltzailea ofizioz. Itxasoari lotutako familia batean hazitakoa zen Fran.
1951ako martxoaren 14ean, artean berak bi urte zituela, aitak ezbehar bat izan zuen itsasoan beharrean ari zela San Candido baxurako arrainontzian. Itsasoak eraman zuen. Eta haren amak, Loreak, hirugarrenaren esperoan egonik, egoerari aurre egin behar izan zion arrain saltzaile, Ondarroan arrantzatutako arraina Markinako kaleetan salduz. Itsasoan galdutako arrantzale baten seme izanda Sanlucar de Barramedako Itsasoko Umezurtz eskolan izan zuen aterpe haurtzaroan. Ondoren, Madrilen Josulagunen ikastetxe batean egin zituen ikasketak eta azkenik, “Maisutza industriala” ikasi zuen Arrasaten. Gustuko zituen futbola eta mendia. Aurrera futbol elkartean aritu zen eta baita mendi irteera askotan parte hartu ere. Hemeretzi urte zituela hasi zen lanean, kaian eta, geroago, Markinako Esperanza y Cia arma lantegian arituko zen, tornoan.
Sasoi hartako egoera puri-purian bizi izan zuen Franek. Frankismo garaia bizi izan zuen Ondarroa bezalako herri bizi batean. Berehala lotu zen borrokara. Mendi irteerak, futbola, euskalduntasunaren berpizkunde garaia… kontzientzia politiko eta herritarra hartzen joan zen bere lagunekin batera.
Ezagutzen zutenek, ETA erakundean 1972an sartu zela diote. Geroago, 1974ko zatiketaren ondoren, ETA(pm)-ra lerrotzea erabaki zuen. Guardia Zibila Fran atxilotzen saiatu zen 1975eko apirilaren 25ean. Haren etxera jo zuten baina Franek etxeko leihotik ihes egin zuen. Ipar Euskal Herrian ihesean zela sumatuko zituen gerora zuzendaritzaren eta Berezienartean izango zen barne liskarrak.
1977ko martxoan, ETA(pm)ren zuzendaritza Espainiako Gobernuarekin negoziatzen ari zen bitartean, Guardia Zibilak automobil bat gelditu zuen Itsason (Gipuzkoa) jarritako kontrol batean. Autoan hiru bidaiari zihoazen Sebas Goikoetxea (Ibarrakoa), Nikolas Mendizabal Zaharra (Zaldibikoa) eta Fran bera. Lehen bi kideak tiroketan erail zituzten eta, Aldarondo, arin zaurituta atxilo hartu zuten[1].
“1977ko martxoaren 8an atxilotu ninduten Itxason. Tiroka jardunean zauritua izan nintzen balaz. Bala batek ukitu txiki bat egin zida bizkarrean eta beste batek ezkerreko oina zulatu zidan behatz txikiaren gaineko aldetik sartuz eta orpotik ateraz”
Martuteneko espetxera eramango zuten ondoren baina, horren aurretik, tortura bizi izan zuen sei egunez. “Inoiz, sekula, ez nuen pentsatu ere izan halako egoera eta sentsazio ikaragarririk izan eta gerta zitekeenik”.
Egun horietan zehar bizitako testigantza ikaragarriak jasoak daude:
“Uniformedunak batzuk, paisanoak besteak, nonahitik kolpeak jaurtikiz gorputz osora (…) nire oroimenean erdi erotua, txoratua bezala ikusten nintzen (…) Tortura honek ez du neurririk, pasa ezik ezin esan, ezin pentsa, hango larri une beltzaren salbajismoa”.
Martuteneko kartzelan preso egon zen garaian buru belarri aritu zen preso sozialei laguntzen, garai hartan, COPEL koordinadoran antolatuak zirela. Franek eskakizunetan inplikatu eta elkartearekin bat egin zuen. Besteren artean, protesta batean, koilaratxo batzuk irentsi zituen, hil artean barruan izan zituenak. Babes ekimen honen ondorioz 26 egun ezarri zizkioten espetxeko zigor ziegan.
Espetxetik irten zenean ETA eta COPELen pegatina bana zeramatzan paparrean. Bertan egin zituen adierazpenetan argi ikus daiteke bere jarrera: “Ez du axola azpen preso politikoa izatea. Oraindik preso sozialak falta dira, marjinatuak; lanerako amnistia eta erbesteratuak itzul daitezen segurtasuna ere falta dira. Batzordeetan lanean jarraituko dut, baita COPEL laguntza batzordean ere amnistia osoa, askatasun osoa, Euskal Herriaren independentzia eta sozialismoa lortu arte”[2].
1977ko sasi amnistiaren azken preso politikoa izan zen Fran. Urte bereko azaroaren 13ko Egin egunkariko izenburuetara ekarri zituzten horrela bere amaren hitzak “La amnistía que no llega ¿Por qué no liberan a Fran Aldarondo?”
1977ko martxoaren 11n atera zuten amnistia dekretuak urte hori baino lehenagoko auziei soilik eragiten zieten. Eta beraz, espetxean ziren euskal preso politikoak kalera ateratzen hasita, Fran Aldarondo azken preso politikoa izan zen garai batez.
Eta ekimenak ere, anitzak izan ziren: sinadura bilketak, 2.000 herritarrek parte hartzen zituzten asanbladak, manifestazioak, itxialdiak… Greba orokorra deitu zen Ondarroan Azaroaren 26rako eta bai bete ere. Herri osoa geratu zen. Lantegi, denda eta taberna guztiak itxi ziren.
Alamedan atatako argazkixe da azpixan ikusiko dozuena (1977)
1977xan ein zan manifestaziñoiko irudixe da azpiku (amak daru FRANen argazkixe)
EGIN egunkariko orrrixe da azpixan ikusiko dozuena (1977-11-26)
FRANen aldeko manifestaziñoi eiben LONDRESen 1977xan, tartin hainbat herrittar.
Zahar ta gazte, FRAN ETXERATZIN ALDE
Ta halako baten FRAN askatu ben
Azkenik abenduaren 9an kaleratu zuten[3]. Ondarroan harrera jendetsua egin zioten: milaka lagun bildu ziren Aldanondori ongi etorria egiteko.[4].
“Neguaren atariari dagokion eguraldi ilun eta itsusia, euria ere bai tarteka. Kopetilun eta lainotsu itsasoa, kaioak lehorrean, patxadatsu batzuk hondartzan, zelatari besteak elizako gailurrean, ibaian gora eta behera hegan.
– Itsaso txarra… denboralea gaur arrantzaleentzat- diozku arrantzale zahar eta goiztiarrak.
Lehorrean gauden ondarrutarrontzat ordea, egun distiratsu eta gogoangarria gaurkoa.
Eguerdiko ordu batean, jendez gainezka agertzen zaigu Arrigorriko bihurgunea. Herritar eta kanpotar, adin guztietako jendea, umeak gurasoen lepo gainean, txistulari, dantzari eta musika joleak… denak nahasiak. Denak adi. Alaitsu eta urduri.” Idatzita utzi du Imanol Orumezagak egun hartako testigantza.
“Fran herriratu zaigu!” Gipuzkoatik sartu zen Aldarondo herrira, turrun hotsak entzuten ziren artean herri osoan. Kresala Kultur elkarteko dantzariak aurretik bidea irekitzen, Jo ta Apurtu kuadrila atzetik alaitzen, eta bera erdian, irribartsu bezain lotsati, 2CV baten gainean etxekoez inguratua. Leiho eta balkoietan ikurrinak, ongi etorri mezuez eta mezu politikoz betetako oihalak nonahi: Fran herria zurekin, borrokalariak zuen zain gaude, denok bat herri baten alde, exiliatuak etxera amnistia orokorra, mugaren bi aldetan dugu aberria, zu eta gu Herriaren alde…
Herri osoak txalo, oihu eta abesti artean hartu zuen Aldarondo. Eta herria osorik zeharkatu zuen kalejirak. Une hunkigarri asko bizi izan ziren. Horietatik bat izan zen Kanttoipe kalean gertatutakoa. Autoa gerarazi eta bertan zen etxe batera sartu zen. Miren Arantzamendi Mugartegiren bizilekua. 63 urteko emakumea ohean aurkitzen zen, egun batzuk lehenago Franen askatasunaren alde Donostian egindako manifestazioan poliziak emandako gomazko pilotakada baten ondorioz. Hari besarkada bat ematea izan zen Aldarondoren nahia. Herriaren aurrera heldu zen jada jendez lepo zegoen enparantzara. Omenaldia egin zioten herritarrek.
Amnistiaren Aldeko herri batzarreko partaide batek hitz hauek jarri zituen zorrotz “Amnistia ez da osoa oraindik. Azkena irten da, baina nork bermatzen du gaur edo bihar bertan preso gehiago egongo ez direna?”. Jakin gabe, hurrengo egunean bertan, beste herritar bat atxilotuko zutela. Gaizka. Megafoniatik Gora ETA esateagatik. Libre utzi bazuten ere, gutxira ikusiko ziren berriz espetxean betetzen hasten [5].
Aldanondok omenaldia eskertu ondoren gogoan izan zituen Sebas Goikoetxea eta Nikolas Mendizabal Zaharra, iheslariak, preso sozialak eta borrokan hildako guztiak. Minutu bateko isilunea egin zuten hauen oroimenez, eta Eusko Gudariak abestu zuten.
“Umetxo, ba al dakizu esku hori norena den? Euskadiren eskua duzu, zu handitzen zarenerako hobea eta librea izan nahi duen euskadiren eskua. Eta hik Fran, ba al dakik eskutxo hori norena den? Etorkizunaren eskua duk. Umetxo baten etorkizunak diktadura osoa merezi du” Egin egunkarian argitaratua.
Harrera egunean, herriko kaleetan barrena eta, herritarren txalo artean, errealitateaz jakitun zen Aldarondo. Bere gertukoek adierazia bezala, giroa bero, burua hotz. Jakin bazekien orduko herriratze hori Euskal Herriaren, eta modu berezian bere herriaren, lorpen bat izan zela. Frankismo osteko lorpen horiek (ikurrinaren legeztatzea, alderdien erdi legeztatzeak, askatasun haize horiek…) onartuta ere, egiteko asko zegoenaren ustea zuen.
Martuteneko espetxean zela, Azkoitiko Frantzisko Xabier Larrañaga Peru preso politikoarekin harreman handia egin zuen eta, 1978 aldera elkarrekin sartu ziren Komando Autonomo Antikapitalistetan.
Guardia Zibilen tiroek hil zuten Aldarondo, 1979ko urriaren 17an, 30 urte zituelarik. Tolosatik hurbil aurkitu zuten haren gorpua, Izaskun auzuneko Maita Goikoa baserriaren inguruan.
Guardia Zibilaren 522. komandantziak emandako agiri baten arabera, Aldarondo «ihes egiten saiatu zen leiho batetik ateraz, eta granada bat jaurti zuen, taldeko agente batzuk baserria miatzen ari zirela irrati-igorle ezkutu baten bila».
Lekukoen bertsioa, aldiz, erabat ezberdina zen: «Hamabi eta erdiak aldera tiroketa handi bat entzun genuen, eta goialdetik gorpu bat amiltzen ikusi. Baserritik hurbileko belaze batean gelditu zen, artean bizirik. Behean gelditutako guardia zibil batek, hurbildu, eta tiro egin zion berriro». .[6][7]
Fran Aldanondoren gorpuak hamabost bala zulo zituen, gehientsuenak bizkarraldean. [8][9]. Nortasun Agiria aldean eduki arren Gobernuak ez zuen haren nortasuna adierazi, Egin egunkariak publiko egin zuen arte.
Lagunak idatzitzen olerkixe
Urtez urte gogoratu ixan dou gure herrittarra, han eta hemen
1975ko Irailak 27 xan bi euskal militante eta estatuko hiru kide antifaxista hil zitxuezen Franco diktadorin aginduz. Urte hartatik gaur egunerarte, egun horretan gogoratu ixan douz borrokan jausi ixan dizen kide guztik. Lehen erdi ezkutun, gero erdi baimendute eta gaur egun memoixa historikun babespin, urtero etxen douen ekitaldixe eingou ongoxe eguaztenin arratsaldeko 7:30 tan, lelengo Alamedan ekitaldixe eongo da; eta, ondoren, monolito aurrin lore eskeintziaz amatxukou. Guk, GEURIK ez douz ahazten!
1964an eta 1968an atxilotuta egon zen.1976an torturak jasan zituen Donostiako poliziaren kuartelean eta urte berean bere dantzalekuak ultraeskuinaren eraso bat jasan zuen. Erasoa Triple A erakunde ultraeskuindarrak aldarrikatu zuen.
1980ko abuztuak 30ean Batallon Vasco Español talde ultraeskuindarreko faxistek erail zuten 34 dantzalekuan. Han zeuden Francisca Urresti (dantzalekuko langilea) eta Noelia Olabarria (Angel Etxanizen lehengusina) ere zauritu zituzten.
Prozesu luze baten ondoren, Espainiako Gobernuak kalte ordaina ordaindu zien Etxanizen familiakoei.
Herrigintzan aritu izan zen. Kirolzaletasuna herrian bultzatu baina, baitez ere, futboletik herria bizi eta biziberritzeko ahaleginean zalea. Aurrera Futbol klubaren zuzendaritzako arduran aritu zen. Oinarritik jardun zuen bere egitekoan, gazteekin eta ez hain gazteekin, herriko futbol talde lana eginez.
Etxanizek gazte-gaztetatik edan zuen Ondarroan bizi zen giro abertzaletik. Herri Batasunako militantea, Frankismo garai betean hasi zen Euskal Herriaren askatasunaren alde lanean: Amnistiaren Aldeko Batzordeetan eta, KAS eta Herri Batasunan ondoren.
Bere ibilbide politiko, futbolzale eta tabernariak herrian pertsona ezagun eta maitatua izatera eraman zuen.
1980ko abuztuaren 30ean izan zen. Larunbat gau batez, ordu bata eta erdiak ziren eta asteburuaz gozatzen ari ziren inguruko gazte asko Klub 34 dantzalekuan. Angel Etxaniz lanean, Noelia Olabarria (lehengusina) eta Pakita Urrestirekin batera.
Gizonezko bat sartu zen lehenik dantzalekura, takilan sarrera erosi ostean. Angel eta Noelia ikusi zituen barran lanean, edatekoa eskatu eta berehala atera zen. Berriz sartu zen beste gizonezko batekin batera. Lehengoa aurpegi bistan eta pistola eskuan, Pakita takilan lanean ari zenari apuntatzen. Bigarrena aurpegia estalita eta metraileta eskuan, zuzenean joan zen Angel zegoen lekura eta tiroz hasi zen. Bertan erail zuten Angel Etxaniz. Pakita eta Noelia larri zaurituta eraman zituzten Basurtoko ospitalera.
Klub 34 barruan jaurtitako tiro haien hotsa Amaiak, Angelen emazteak, ere entzun zituen. Izan ere, Angel eta bere familia, Klub 34 dantzalekua zegoen eraikin berean bizi ziren.
Une gogor horiek honela oroitzen ditu Amaia Bedialauneta bere emazteak:
“… el 30 de Agosto de 1980 fué asesinado por el Batallón Vasco Español en el bar de su propiedad. Justo el día después de que UCD y otros partidos políticos convocaran una manifestación “antiterrorista”. Le vaciaron el cargador y una vez en el suelo le pegaron un tiro de gracia en la yugular. Con el ruido de las balas, bajé corriendo dejando a los niños dormidos. Pero para entonces ya estaba muerto. Decidí subir su cuerpo a casa. La Guardia Civil se presentó diciendo que querían ver el locar” por si encontraban los casquillos”
Ondarruko herrixak ez dau errez ahaztuko ANGEL. Esperantzi ez dou galduko ta egunen baten jakin ahal ixango dou zeintzuk ixan zin bera hil benak (nahiz eta ez dakauen dudaik nortzuk emon ben aginddu bera hiltxeko).
Amaitzeko esan, TURRUNE etxen douenok eskerrak nahi dotzauela emon ANGELen familixiai, gure artxibun lagatxuelako ANGELek eukazen argazkixak, liburuk, posterrak, pankarta bat….altxor bat azkan fiñin.
EUSKAL MEMORIA FUNDAZIÑOIk gogoratzen doskun latxeik, Gaurko egunez on dala 14 urte Jose Antonio Otxoantesana Lejardi errefuxiatu ondarrutarra gaxoik hil zan erbestin (Mexikon).
ARTXIBUN NAZIOARTEKO ASTI 2023 ospatzen da mundu zabalin ongo astin tzir ta TURRUNAK be bat etxen dau egun honeaz. Geldike bañe gelditxu baik osotzen guz herriko memoixi gure artxibun. Asko ixan diz euran ekarpenak egin doskun herrittarrak eta taldik. Idatzixak, argazkixak, aldizkarixak, liburuk…ta jasoten jarraitzen dou. Ta zer etxen dou mateixal horreaz? Sailkatu, gaike, urteka, eskanea argazkixak…
Gauza kurioso asko batu douz urtitan tzir: Ondarruko Guardia zibillan kuarteleko bentani, 1936ko herriko Gudari baten kasku, Guardia zibillak kontroletan ibiltxen daben pintxuk (ahaztute laga eiben), etxitako sarreretan ipintxen ben plakak (diktadura garaikuk), Polizi ezberdiñek bota ixan daben gomazko pelotak, pankartak (1.969 ko 3 eskuratu douz) … ta gure altxorrik preziatuena,1956 tik aurrea batutako pillo bat dokumentaziñoi (IMANOL ORUEMAZAGAkn artxibu).
Gure artxibategixe ikustea hainbat lagun eta talde pasa diz Memoixa historikuaz lotute dazenak: Lazkaoko Beneditarrak, Euskal Filmotekakuk, Historia zale ezagunak (Iñaki Egaña adibidez) eta ez hain ezagunak, danak zoriondu gatxue etxen gazen lanatxik.
Danok dakau etxin gordeta paper zaharren bat, lenako argazkixak, gordeti merezi daben gauzan bat,..Guk gustoa jasoko dou nahi ixan ezkero.
1975. urteko Maxatzan 23tik 24re bitxarteko goxaldin institutuko ikasle talde bat kurtso bukaerako afatxatik 34re ixuzela, Guardia Zibilan koartel paretik pasaten zin bitxartin, Guardia Zibil batek Koldo Arriolai koartelea sartzeko aginddu emotzan. Koartel madarikatu horreta sartu eta segundu gitxire entzun zan 19 urteaz Koldoi bixitxi kendutzan tirun soinu. Plastikozko poltsa baten sartu eta zamarran kamioin altza eben Koldo kanposanture. Familixiai ixe argirik esan ez eta handik ordu batzuta lortuben euran semin gorputze etxea eruti…
Hilketa hau inpune gelditzeko ahaleginak hasiera hasieratik ixan zin nabarmenak. Koldon ama Zelestina beran lagun bateaz koartelea jun zanin Hidalgo kapitxanak baieztatu eutsen Koldon hilketi eta Imanol Oruemazagak 2000. urtin batutako testigantzetan Koldon ama koartelea lagundu banak hauxe diño: «Cuando pedimos mas precisiones, se nos dijo que iba cantando en voz muy alta y que al llamarle atencion había respondido groseramente. Despues de entrar, según la versión policial, Arriola habría empujado al guardia civil y como consecuencia del empujón el arma habría disparado. Solo había sido un tiro, pero le había matado al chico instántaneamente.» Hauxe ixan zan bertsiñoi ofizialan eta guzurran hasieri.
Imanol Oruemazagak hainbat herritxar eta testigantzai esker argitaratu ban liburu PDF formatun irakurteko loturi lagaten dou hamen. Liburu ikusteko ein klik hurrengoko argazkixan.
Ondarruko Ernaik kartel honeaz nahi ixan dau gogoratu Koldon herixotzin urteurrena:
Turrune! 